Pancerne uderzenie pod Budapesztem 5-6 listopada 1944 r.

29 października 1944 r. Arma Czerwona przeprowadziła pierwszą próbę zdobycia Budapesztu. Mimo pewnych sukcesów, niemiecko-węgierski opór skutecznie wyhamował sowiecką ofensywę i wieczorem 4 listopada 1944 r. było jasne, że nie uda się im zająć stolicy Węgier. Sytuacja stawała się jednak jeszcze gorsza, gdyż zanosiło się na niemieckie kontrnatarcie, które faktycznie niedługo później rozpoczęto. 

 

Sowieckie przygotowania

Na przełomie października i listopada 1944 r. Sowieci pod Budapesztem byli w niezbyt dobrej sytuacji strategicznej w stosunku do tego, co zakładano przed natarciem. Po prawie tygodniu walk 7. Gwardyjskiej Armii (dowódca: generał pułkownik Michaił Szumiłow) udało się zająć tylko miasto Szolnok, położone 100 km na południowy-wschód od stolicy kraju, a jako że Niemcy cały czas utrzymywali miejscowość Tápióbicske - strefa natarcia prawego skrzydła była niebezpiecznie wąska. Mało tego, biorąc pod uwagę ukształtowanie linii frontu, nieprzyjaciel mógł przeprowadzić serię kontrataków na nieosłonięte siły 46. Armii (dowódca: generał porucznik Iwan Szlemin), której jednostki były mocno rozciągnięte na zachód, w stronę Budapesztu. Fakt ten był na tyle niewygodny, że Niemcy bez większych problemów mogli ściągać w ten rejon nowe siły, gdyż stolica Węgier nie była okrążona. 

3 listopada 1944 r. o godz. 20:00 Stawka Najwyższego Naczelnego Dowództwa wydała dyrektywę podpisaną przez Józefa Stalina, którą natychmiast przesłano do kwatery głównej marszałka Rodiona Malinowskiego - dowódcy 2. Frontu Ukraińskiego. Zgodnie z wydanymi rozkazami Budapeszt miał zostać zajęty w wyniku podwójnego oskrzydlenia, ale aby tak się stało, potrzeba było kilku dni na przegrupowanie oddziałów wyznaczonych do ofensywy. Niemcy jednak nie mieli zamiaru na to pozwolić i równocześnie przygotowywali swoje natarcie w tym sektorze. 

 

Kolumna pojazdów należąca do Panzer-Grenadier-Division Feldherrnhalle lub 13. Panzer-Division. Zdjęcie wykonano jesienią 1944 r. podczas działań na Węgrzech

Źródło: https://www.gettyimages.ie/photos/eastern-front-world-war-ii

Niemiecki plan

W czasie gdy sowieckie dowództwo przygotowywało plan oskrzydlenia stolicy Węgier, wieczorem 3 listopada 1944 r. Generalleutnant Helmuth von Grolman - Szef Sztabu Generalnego Heeresgruppe "Süd" (dowódca: Generaloberst Johannes Frießner) - odbywał jedną z regularnych narad telefonicznych z Oberstleutnantem Otto Marcksem - Pierwszym Oficerem Sztabowym Armeegruppe "Fretter-Pico" (dowódca: General der Artillerie Maximilian Fretter-Pico). Ustalono, że 13. Panzer-Division (dowódca: Generalmajor Gerhard Schmidhuber) oraz Panzer-Grenadier-Division Feldherrnhalle (dowódca: Generalmajor Günther Pape) miały wycofać się ze swoich pozycji i skoncentrować się jako silne zgrupowanie pancerno-uderzeniowe na linii Monor-Üllő. Następnie oba związki taktyczne miały przeprowadzić kontrofensywę w kierunku południowo-zachodnim wraz z 1. Panzer-Division (dowódca: Generalleutnant Eberhard Thunert) i 23. Panzer-Division (dowódca: Generalleutnant Josef von Radowitz). Termin został wyznaczony na rano 4 listopada 1944 r., aby zdążyć przez przybyciem w ten rejon głównych sowieckich sił, ale nie zgodził się z nim Generalmajor Heinz Geadecke - Szef Sztabu Generalnego Armeegruppe "Fretter-Pico". Było to spowodowane tym, że 8. SS-Kavallerie-Division "Florian Geyer" (dowódca: SS-Brigadeführer Joachim Rumohr) wraz z 22. SS-Freiwilligen-Kavallerie-Division (dowódca: SS-Brigadeführer August Zehender), które miały zająć pozycje 13. Panzer-Division i Panzer-Grenadier-Division Feldherrnhalle - nie były jeszcze w pełni rozwinięte, a część ich pododdziałów dopiero zmierzała na front. 

 

Rozmieszczenie niemieckich, węgierskich i sowieckich związków taktycznych w rejonie Budapesztu pod koniec dnia 4 listopada 1944 r.

Źródło: Nevenkin K., Zdobyć Budapeszt! Kampania na Węgrzech 1944, Replika, Zakrzewo 2014

Kiedy niemieccy generałowie spierali się o to, kiedy i o której godzinie uderzyć, z Operationsplanung des Generalstabs des Heeres (Wydział Operacyjny Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych) nadeszła dyrektywa, która nakazywała wszystkim zdolnym do walki jednostkom w rejonie Szolnok-Cegléd sformować się w jedną Kampfgruppe, która przeprowadzi natarcie na głęboką flankę i tyły nieprzyjaciela, w kierunku na miejscowość Kacskemént. Generaloberst Johannes Frießner uważał jednak, że plan ten nie zada przeciwnikowi oczekiwanych strat, gdyż niemieckie siły pancerne były na to zbyt słabe. Według niego lepiej było uderzyć na linię Pilis-Alberti, gdzie związano by walką dwa sowieckie korpusy zmechanizowane i 10. Gwardyjski Korpus Strzelecki. Swoje obawy i propozycję przedstawił Szefowi Wydziału Operacyjnego Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych (Chef der Operationsplanung des Generalstabs des Heeres), którym był Oberstleutnant Bogislaw von Bonin. Ku jego zaskoczeniu, spotkała się ona z pozytywnym przyjęciem, ale jako że w międzyczasie Niemcy utracili miasto Cegléd - perspektywa powodzenia planowanej ofensywy nieco się oddaliła. Ponadto okazało się, że będą mogły wziąć w niej udział tylko 1. Panzer-Division i 23. Panzer-Division, które łącznie dysponowały... 15 czołgami. Biorąc pod uwagę te wszystkie przeciwności, niewiele wskazywało na to, że Niemcy osiągną jakiś większy sukces. Mimo to postanowiono zaatakować. 

 

Sekcja moździerzowa z 8. SS-Kavallerie-Division "Florian Geyer" podczas walk pod Budapesztem na przełomie października i listopada 1944 r.

Źródło: http://www.reenactors-krim.info/threads/pozicii-vermaxta.3911

Nieco wcześniej, 3 listopada 1944 r., Panzergrenadier-Regiment 128 (dowódca: Oberstleutnant Stichtenoth) z 23. Panzer-Division musiał ewakuować się z miejscowości Nagykőrös i zając pozycje 10 km na południowy-zachód od Cegléd. W tym czasie Panzergruppe "Fischer" (dowódca: Hauptmann Gerd Fischer) - stworzona na bazie II./Panzer-Regiment 23 - przy wsparciu 4./Panzer-Aufklärungs-Abteilung 23 zaatakowała siłą 7 PzKpfw V Ausf. A "Panther" na południowy-zachód i zajęła wsie Musik i Antomia. Mimo tego niewielkiego sukcesu front i tak przesunął się w tył, obejmując teraz sektor Cegléd i linię kolejową prowadzącą do Alberti. Wieczorem Panzergruppe "Fischer" została nieco odciążona przez pododdziały z Panzer-Aufklärungs-Abteilung 23 oraz Panzerjäger-Abteilung 128 i mogła skupić się na przygotowaniach do uderzenie w rejonie Alberti. 

Następnego dnia, 4 listopada 1944 r., Sowieci zaatakowali linię kolejową od południa i pomimo ostrzału artyleryjskiego - udało się im zablokować drogę na Cegléd i Pilis. W odpowiedzi Niemcy wysłali 6 PzKpfw V Ausf. A "Panther" z Panzergruppe "Fischer" i 4 półgąsienicowe transportery opancerzone z Panzer-Aufklärungs-Abteilung 23, które przy wsparciu I./Panzer-Artillerie-Regiment 128 oczyściły ten rejon z wroga zadając mu duże straty. Dzięki temu nawiązano kontakt z czołówkami 1. Panzer-Division znajdującej się koło Pilis. 

 

Obszar, w którym Niemcy przeprowadzili kontrataki w dniach 5-6 listopada 1944 r. 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Military Survey of Hungary (1941) - https://mapire.eu/en/map/hungary1941

5 listopada 1944 r.

Niemieckie kontrnatarcie z 5 listopada 1944 r. miało być przeprowadzone przy udziale lewego skrzydła III. Panzer-Korps (dowódca: General der Panzertruppen Hermann Breith) i prawego skrzydła LVII. Panzer-Korps (dowódca: General der Panzertruppen Friedrich Kirchner). Główną siłą uderzeniową miała być 1. Panzer-Division, której stan czołgów przypominał niecały Panzer-Abteilung. W dzień planowanej ofensywy było do dyspozycji 2 PzKpfw III, 8 PzKpfw IV Ausf. H/J i 11 PzKpfw V Ausf. A "Panther", a także 2 StuG III Ausf. G. i 4 Panzerjäger II für 7,5-cm-Pak 40/2 "Marder II". Łącznie było to 27 pojazdów pancernych, czyli o siedem więcej niż dzień wcześniej, a w czołgach aż o jedenaście. Zadanie postawione przed 1. Panzer-Division nie było skomplikowane, bo miała uderzyć na sowiecką flankę usiłującą zająć Budapeszt i przez to odciąć im linie zaopatrzeniowe. W działaniach tych miały ją wspomóc pododdziały artylerii ciężkiej z Artillerie-Regiment Feldherrnhalle i batalion grenadierów z Grenadier-Regiment Feldherrnhalle, a także Panzergruppe "Fischer".

5 listopada 1944 r. o godz. 06:00 czasu berlińskiego 1. Panzer-Division uderzyła z miejscowości Pilis na zachód i południowy zachód, szybko oczyszczając teren z nieprzyjaciela na zachód od Alberti. Sowieci byli zaskoczeni niemieckim uderzeniem i stracili 10 dział przeciwpancernych oraz 3 ciężkie karabiny maszynowe. Przed południem niemieckie pododdziały zwiadowcze zameldowały, że od północnego-zachodu do Nyáregyháza zbliżają się  kolumny ciężarówek i wozów konnych, kontynuując przejazd w kierunku Pilis. Mimo że sugerowało to wzmocnienie tego odcinka, Niemcy nie zmienili planów i kontynuowali natarcie, co jak się okaże - było bardzo słuszną decyzją.

 

Kolumna sowieckich T-34-85 podczas walk na Węgrzech pod koniec października 1944 r. 

Źródło: Moore P., Panzerschlacht. Armoured Operations on the Hungarian Plains September-November 1944, Helion & Company, West Midlands 2008

O godz. 12:00 grupa uderzeniowa z 1. Panzer-Division wraz z Panzergruppe "Fischer" zajęły Nyáregyháza, niszcząc przy tym 3 sowieckie ciężarówki i pozostawiając tam niewielki garnizon. Do walki włączył się w końcu spóźniony batalion z Grenadier-Regiment Feldherrnhalle, zwiększając siłę oraz impet niemieckiego natarcia, które kontynuowano na południowy-zachód. Okazało się, że Sowieci znów nie byli przygotowani do obrony, więc sprawnie oczyszczono Weckerle-mjr, pozostawiono pododdział zaporowy na wzgórzu nr 132 w celu osłony południowej flanki i wreszcie zdobyto Újhartyán. Dzięki temu zablokowano pobliską drogę, która służyła sowieckim jednostkom jako linia zaopatrzenia. O godz. 16:00 niemiecka szpica dotarła w rejon Alsódabas i rozpoczęła ostrzał kolumny zaopatrzeniowej nieprzyjaciela. Wieczorem grupa bojowa z 1. Panzer-Division przeprowadziła kolejny podobny ostrzał, tym razem na wschód od Alsódabas. Samej miejscowości nie zajęto, gdyż skutecznie bronił ją 62. Batalion Motocyklowy. W wyniku tego Niemcy próbowali obejść zabudowania od południa i południowego-zachodu. Zgodnie z sowieckimi raportami wieczorem 5 listopada 1944 r. w tym sektorze frontu stracono 8 ciężarówek, spalonych na południe od wsi Gyón. Dopiero następnego dnia o godz. 06:00 czasu berlińskiego niemieckie zgrupowanie pancerne zostało odrzucone za linię kolejową Kecskemét-Budapeszt. 

Niemieccy oraz węgierscy żołnierze, w tym SS-Sturmbannführer Karl-Heinz Keitel (drugi z lewej) - dowódca SS-Freiwilligen-Kavallerie-Regiment 17 - podczas kontrofensywy pod Budapesztem 5-6 listopada 1944 r. 

Źródło: http://www.memoiresdeguerre.com/2015/04/keitel-karl-heinz.html

Wzmocnienie sił i rozpoznanie walką

Co ciekawe, biorąc pod uwagę raporty 46. Armii - początkowo w ogóle nie zwracano uwagi na powyższe działania. Dopiero o godz. 20:00 czasu moskiewskiego oficjalnie podano do wiadomości, że Niemcom udało się przełamać sowieckie linie. Oczywiście informacji tej nie dało się ukryć, a marszałek Rodion Malinowski i tak już wcześniej o wszystkim wiedział i był wściekły na generała porucznika Iwana Szlemina, czego nie ukrywał w wieczornym rozkazie nr 00708. Zgodnie z nim 46. Armia miała załatać wszystkie luki pomiędzy dywizjami prawego skrzydła i siłami 2. Gwardyjskiego Korpusu Zmechanizowanego wyeliminować niemieckie zagrożenie, a następnie kontynuować ofensywę w kierunku linii Tápiószőlős-Vescés. Generał porucznik Szlemin musiał się przestraszyć uwag i ostrzeżeń swojego przełożonego, bo w strefę walk wysłał bardzo duże siły, z którymi Niemcy praktycznie nie mieli żadnych szans. Wiadomo jednak, że celem ich ofensywy nie było wyniszczenie sowieckich związków taktycznych, a odciągnięcie ich od Budapesztu, co zresztą osiągnięto. 

Równocześnie z Sowietami, swoje wzmocnienia szykowali Niemcy. Zanim jednak 13. Panzer-Division się przegrupowała, Panzer-Grenadier-Division Feldherrnhalle wykonała serię ataków zaczepnych w rejonie Monor-Üllő, aby zapewnić sobie lepsze pozycje wyjściowe do kolejnego kontrnatarcia, pozyskać informację o siłach i rozmieszczeniu przeciwnika oraz załatać dziury pomiędzy jednostkami na południowy-wschód od stolicy Węgier. Działania tej dywizji zwiększyły jeszcze bardziej panujący w szeregach Armii Czerwonej chaos, co można było uznać za kolejny sukces dnia. 

 

Volkswagen Typ 166 Schwimmwagen z SS-Aufklärungs-Abteilung 8. Zdjęcie wykonano w listopadzie 1944 r. rejonie Budapesztu

Źródło: Nevenkin K., Zdobyć Budapeszt! Kampania na Węgrzech 1944, Replika, Zakrzewo 2014

6 listopada 1944 r.

We wczesnych godzinach porannych niemiecka próba obejścia sowieckiej linii obronnej obejmującej Sári-Alsódabas-Gyón, zakończyła się niepowodzeniem. Wyprowadzony z Újhartyán atak na północny-zachód natrafił na silną obronę przeciwpancerną nieprzyjaciela (a przynajmniej tak to ujęto w raporcie) na południe od wsi Kakucs, przez co trzeba było zawrócić na północ. Do południa wszystkie pododdziały z 1. Panzer-Division wycofały się z rejonu Újhartyán-Alsódabas i skoncentrowały się na południowy-wschód od miasta Monor, po czym przydzielono je do przybyłej chwilę wcześniej 13. Panzer-Division. Jak na razie pierwsza faza kontrofensywy zakończyła się.

Według niemieckich raportów, 5 i 6 listopada 1944 r. grupa uderzeniowa z 1. Panzer-Division zniszczyła 61 sowieckich pojazdów silnikowych, 60 wozów konnych, 2 armaty przeciwlotnicze wz. 1940 kal. 25 mm, jedną haubicoarmatę wz. 1937 kal. 152 mm, jeden ciągnik artyleryjski, jeden T-34 oraz dwie zdobyczne 8,8-cm-FlaK i jedną jedną zdobyczną 7,5-cm-PaK 40. Nie był to jednak największy sukces, bo niemieckie natarcie pancerne zmusiło Sowietów do skierowania w inny sektor frontu większości swoich sił, które miały zająć Budapeszt. Dzięki temu bezpośrednie zagrożenie dla stolicy Węgier zostało tymczasowo zażegnane.  

 

PzKpfw VI Ausf. A "Panther" z Panzer-Regiment Feldherrnhalle oraz żołnierze z Panzergrenadier-Division Feldherrnhalle w czasie walk na Węgrzech jesienią 1944 r.

Źródło: Nevenkin K., Zdobyć Budapeszt! Kampania na Węgrzech 1944, Replika, Zakrzewo 2014

Kiedy w zagrożony rejon przybyły wyznaczone sowieckie jednostki - Niemców już tam nie było. Meldunki były jednoznaczne, a zarazem szokujące: brak kontaktu z wrogiem. Nagłe pojawienie się, a następnie zniknięcie niemieckich jednostek wprowadziło niemałe zamieszanie w sowieckim dowództwie. Trzeba przyznać, że te dwudniowe działania były wzorowym przykładem taktyki niespodziewanych ataków i szybkich odwrotów, w której Niemcy się wyspecjalizowali. Nie był to jednak koniec, bo szykowano kolejne kontrnatarcie, tym razem w wykonaniu 13. Panzer-Division wzmocnionej pancerną grupą bojową z 1. Panzer-Division, zmotoryzowanym batalionem z Grenadier-Regiment Feldherrnhalle, 5 PzKpfw Ausf. A "Panther" z II./Panzer-Regiment 23, 4 Jagdpanzer IV/70 z Panzergrenadier-Division Feldherrnhalle, Panzerabwehr-Kompanie 1179, Panzerabwehr-Kompanie 1257, 4./Panzerabwehr-Abteilung 661, a także prawdopodobnie operacyjnymi PzKpfw V Ausf. A "Panther" z Panzer-Regiment Feldherrnhalle. Wszystkie te siły miały zaatakować z miasta Monor na północny-zachód - w stronę Vescés - okrążając Sowietów pod Üllő. 

Po południu 6 listopada 1944 r. Niemcy ruszyli z drugim natarciem i spotkali się z większym oporem, niż się spodziewano, dostając się pod silny ogień pododdziałów z 109. Gwardyjskiej Dywizji Strzeleckiej i 263. Gwardyjskiego Pułku Strzelców. Tym razem Sowieci byli przygotowani do obrony i do wieczora stracili niewiele terenu, czasami nawet kontratakując. Szczególnie niebezpiecznie było na lewym skrzydle 13. Panzer-Division, gdyż w wyniku natarcia części 109. Gwardyjskiej Dywizji Strzeleckiej - trzeba było wysłać w ten rejon duże siły, przez co impet niemieckiej kontrofensywy wyhamował. 

 

Walki 23. Panzer-Division w rejonie Monor-Pilis-Alberti w okresie od 5 do 13 listopada 1933 r.

Źródło: Rebentisch E., The Combat History of the 23rd Panzer Division in World War II, Stackpole Books, Mechanicsburg 2012

Skutki

Wieczorem 6 listopada 1944 r. natarcie sowieckiej 46. Armii stanęło, przez co można powiedzieć, iż pierwszą bitwę o Budapeszt wygrały siły Osi. Dzięki dwóm niemieckim kontratakom, stolica Węgier była chwilowo bezpieczna, z naciskiem na "chwilowo". Część dowódców zdawała sobie jednak sprawę, że kolejny atak Sowietów to tylko kwestia czasu, a dostępnymi zasobami i siłami niemiecka obrona w końcu się załamie, szczególnie, że przez całą resztę listopada 1944 r. OKH odrzucało wszelkie prośby o posiłki w tym sektorze frontu. Wydaje się, że Adolf Hitler - jak i jego najbliższe otoczenie - uznał, iż Heeresgruppe "Süd" poradzi sobie tym, co ma do dyspozycji, ale już początkiem grudnia 1944 r. sytuacja wokół stolicy Węgier pogorszyła się. Sowietom udało się otoczyć miasto od wschodu i zepchnąć obrońców w góry Mátra i w rejon Karpat. 

Wkrótce jednak okazało się, że - chcąc nie chcąc - trzeba będzie wysłać na Węgry nowe dywizje. Spowodowane było to przede wszystkim coraz większą niechęcią do walki przez armię węgierską, której morale zmniejszały się z dnia na dzień. Niestety dla Niemców, wzmocnienie sił nie przyczyniło się do zwycięstwa. Nie bez znaczenia pozostawał fakt, że Generaloberst Johannes Frießner i General der Artillerie Maximilian Fretter-Pico byli co najwyżej przeciętnymi dowódcami, a ich zdymisjonowanie z 22 grudnia 1944 r. nic nie dało, gdyż sytuacja była już krytyczna. Jakby tego było mało - przerzucane na Węgry związki taktyczne zabrano z Prus Wschodnich i z frontu na Wiśle, więc odciągnięto znaczne siły z tzw. "kierunku berlińskiego", co ułatwiło Sowietom marsz na stolicę III Rzeszy. 

25 grudnia 1944 r. Budapeszt został okrążony przez nieprzyjaciela. Jak twierdzi historyk Kamen Nevenkin, w mieście było wówczas około 48 000 niemieckich i 54 000 węgierskich żołnierzy, nie licząc miejscowego personelu pomocniczego (nawet około 30 000 ludzi). W celu przełamania sowieckiego oblężenia, ku stolicy Węgier skierowano kolejne dywizje, ale ich dwie próby ataku zakończyły się niepowodzeniem. Równocześnie Armia Czerwona szykowała się do zimowej ofensywy i pomiędzy 12 a 15 stycznia 1945 r. uderzyła siłami aż pięciu frontów. Sam Budapeszt padł 13 lutego 1945 r., po wielomiesięcznych i krwawych walkach miejskich.  

Kolumna PzKpfw IV Ausf. H/J z 6./II./Panzer-Regiment 1 (1. Panzer-Division). Zdjęcie wykonano w grudniu 1944 r. w rejonie miejscowości Polgárdi

Źródło: Reibenstahl H., The 1st Panzer Division 1935-1945, Schiffer Military History, West Chester 1990